मधुमेह व नेत्रविकार

भारतातील व भारतीय उपखंडातील समाजामध्ये मधुमेहाचे प्रमाण जवळ जवळ १८% इतके वाढले आहे. जगातील इतर लोकांपेक्षा हे  खुपच जास्त आहे. डोळे, मूत्रपिंड, हातापयाच्या नसा, ह्रदय, मेंदू इत्यादि महत्वाच्या अवयावांवर मधुमेहाचा दुष्परिणाम होउन प्राणघातक व दृष्टिभक्षक आजार होऊ शकतात. डोळ्यात मधुमेहामुळे होणारे दुष्परिणाम व त्यावरील उपचार याची आपण माहिती घेऊ.  

डोळ्यांची रचना: 

     डोळा कॅमेर्याप्रमाणे काम करतो. कॅमेर्यामध्ये बाहेरील गोष्टींची प्रतिमा फिल्म्वर पडते व प्रतिमा तयार होते. नेत्रपटल ही डोळ्याच्या कॅमेर्यची फिल्मच आहे. या नेत्रपटलावरील मॅक्युला हा टाचणीच्या डोक्याएवढा भाग अत्यंत संवेदनाक्षम असतो. नेत्रपतालाच्या इतर भागंपेक्षा अनेक पटीने जास्त. मॅक्युलाचे आजार दृष्टिचे अतोनात नुकसान करतात. डोळ्यामध्ये येणारे प्रकाश किरण नेत्रपटलावर (रेटिना) फोकस केले जातात. नेत्रपटलावर  समोरील गोष्टीची प्रतिमा तयार होते आणि दृष्टिचेतेद्वारे मेंदुकडे पोहोचवली जाते.मेंदूमध्ये नजरेचे आकलन होते.

मधुमेहाचे प्रकार

टाइप 1: ह्या प्रकारात शरीरात इन्सुलिन तयार करणाऱ्या ग्रंथी जन्मतः उपलब्ध नसतात अथवा अत्यल्प प्रमाणात असतात. हा विकार लहान वयात होतो आणि इन्सुलिनची इंजेक्शन घेणे हाच त्यावर सहसा उपाय असतो. 

टाइप 2: ह्या प्रकारात शरीरातील इन्सुलिन चे कार्य योग्य पद्धतीने होवू शकत नाही. त्यामुळे रक्तातील साखर पेशीमध्ये प्रवेश करू शकत नाही आणि रक्तातील साखर वाढते. हा विकार सहसा मध्यमवयीन अथवा वयस्कर रुग्णांना होतो. स्थूलपणा, उच्च रक्तदाब इत्यादी विकार ह्या प्रकाराशी निगडित असतात. योग्य आहार, व्यायाम आणि औषधोपचाराने या विकाराचा उपचार होतो. 

या दोन्ही प्रकारच्या मधुमेहामध्ये नेत्र विकार संभवतात.

मधुमेह व नेत्रविकार : 

 मधुमेहामुळे खालील नेत्रविकार जडण्याची शक्यता असते 

१) वारंवार चष्म्याचा नंबर बदलणे.                                                २) रांजणवाडी येणे 

३) डोळ्यात होणारे रक्तस्त्राव                                                        ४) मोतीबिंदू

५) काचबिंदू                                                                                 ६) दृष्टीचेतेस सूज येणे (optic neuritis)

७)अचानक येणारा तिरळेपणा व वस्तू दोन दिसणे (double vision) ( डोळ्यांची हालचाल करणार्या स्नायुंचे पॅरॅलिसिस झाल्यामुळे)  

८) मधुमेह नेत्रपटल विकार(डायबेटिक रेटिनोपॅथी) 

या सर्वांतील डायबेटिक रेटिनोपॅथी ( यापुढे याला डा. रे. असे संबोधले आहे) हा विकार सर्वात भयंकर आहे. त्यामुळे येणारे अंधत्व निवारण करणे अतिशय अवघड ठरू शकते. जवळ जवळ प्रत्येक मधुमेही रुग्णाला डा. रे. चा विकार हा होतोच.२० वर्षात जवळजवळ ९०% रुग्णांना डा. रे. म्हणून त्याच्या विकार आपण विस्ताराने करू.

डायबेटिक रेटिनोपॅथी कारणमीमांसा वा प्रकार 

१)NPDR( Non- proliferative D.R)- निरोगी नेत्रपटलावरील रक्तवाहिन्या मधून रक्तातले घटक झिरपू शकत नाहीत. परंतु डा. रे. चा मधील रक्तवाहिन्यांत येणाऱ्या विकृतीमुळे रक्तातील द्रव्य पदार्थ वा लालपेशी बाहेर झिरपतात. त्यामुळे नेत्रपटलास सूज येते. लाल रक्ताचे ठिपके दिसू लागतात. बाहेर आलेले कॉलेस्ट्रॉल चे पिवळे ठिपके दिसू लागतात.

२) PDR (Proliferative D.R)- ही NPDR च्या पुढची अवस्था आहे. यामध्ये नेत्रपटलावरील केशवाहीन्या नष्ट होऊ लागतात. साहजिकच त्या नेत्रपटलाच्या ज्या भागाचे पोषण करतात, तो प्राणवायू विना गुदमरू लागतो. म्हणून तेथे नवनिर्वाचित रक्तवाहिन्यांचे जाळे तयार होते. या फारच नाजूक व कमकुवत असल्यामुळे त्या फुटतात व रक्तस्त्राव होतो. त्यांच्या निर्मितीबरोबरच नेत्रपटलवर कोळी श्टकासारखे जाळे तयार होते. अखेर याची परिणती डोळ्यातील रक्तस्त्राव व रेटायनल डिटॅचमेंट या भयंकर दृष्टीनाशक रोगात होते.

३) Maculopathy (मॅक्युलोपॅथी)- आपण वर पाहिले आहे की मॅक्युला या दृष्टीचा जणू प्राणच आहे. त्यालाच जर मधुमेहाने इजा झाली तर, सूज आली तर लिखाण, वाचन, टी. व्ही. पाहणे इत्यादीसाठी लागणारी तीक्ष्ण दृष्टी नष्ट होती.

नेत्रपटलाच्या तपासण्या

१) नेत्रपटल तपासणी (Funduscopy)- डायबेटिस असलेल्या प्रत्येक रुग्णाने वेळोवेळी डोळ्यांच्या डॉक्टरकडे ही तपासणी करणे अत्यावश्यक आहे. त्यासाठी डोळ्यांच्या बाहुल्या मोठ्या करून indirect ophthalmoscope उपकरणाने नेत्रपटल तपासणी केली जाते.

२) फंडस फोटोग्राफी- फंडस कॅमेरा या मशीनने नेत्रपटलाच्या विविध भागांचे फोटो काढून नेत्रपटलाचा नकाशा तयार केला जातो. व्हेन ओक्लुजन चे स्वरुप समजण्यास व पुढील कळामध्ये संधार्भास याचा उपयोग होतो.

३) फ्लुरेसिन अँजिओग्राफी (F. F. A)-

डायबेटिक रेटिनोपथी हा रक्तवाहिन्यांचा विकार असल्याने अँजिओग्राफी अत्यंत महत्वाची आहे. यामध्ये फ्लुरेसिन औषधाचे इंजेक्शन हाताच्या शिरेत देऊन ते औषध नेत्रपटलावारिल रक्तवहिन्यात आले की त्याच्या प्रवासाचे एका पाठोपाठ एक फोटो काढले जातात व त्यावरून पडद्याच्या विक्रुतिची पूर्ण कल्पना येते व उपचारांची दिशा ठरविली जाते.

४) आय. सी. जी.(ICG Angiography) 

इंडोसायनीन ग्रीन हे औषध शिरेत टोचून नेत्रपटलावारिल कृष्णपटलाची अँजिओग्राफी केली जाते. ही विशेषतः मॅक्युलासाठी असते.

५) ऑप्टिकल कोहिरन्स टोमोग्राफी (OCT)

ही अत्याधुनिक तपासणी मॅक्युलावर झालेल्या दुष्परिणाम अचूकपणे मापन करते. या तपासणीने मॅक्युलाला सूज आली असेल तर त्याचे निदान व तीव्रता मोजली जाते. त्याचप्रमाणे उपचार केल्यानंतर त्याचा परिणाम देखील O.C.T. ने बघता येते.

१) लेसर 

लेसर म्हणजे प्रकाशातील विवक्षित लहरींची शक्ती वाढवून त्यांना सामर्थ्यशाली बनविले जाते व प्रचंड उष्णता निर्माण होऊन त्यांच्याद्वारे उपचार केले जातात.

लेसर कसे कार्य करते ?

 दृष्टिअपाचारासाठी अत्यंत सूक्ष्म आकाराचे लेसर किरण उपयोगात आणले जातात. त्यामुळे नेत्रपटलाचे नुकसान होत नाही तर –

१) फक्त विकृत रक्तवाहिन्या  नष्ट केल्या जातात.(Focal Treatment ) 

२) नविन दोष निर्माण होऊ नये यासाठी सर्वच नेत्रपटलावर लेसर उपचार करतात ( PRP- Pan Retinal Photo Coagulation)

लेसर उपचार पद्धती साधी आहे व रुग्णास त्रासदायक नाही. यामध्ये डोळ्यात औषध घालून डोळ्याची बाहुली मोठी केली जाते व स्लिट लंप या यंत्रणा वर बसून डोळ्यात लेझर चे किरण सोडले जातात.१५-२० मिनिटात हे लेसर उपचार पूर्ण होऊन रुग्ण घरी जातो.

लेसर उपचारानंतर काही दिवस दृष्टी मंद झाली आहे असे वाटते.परंतु ती लवकरच पूर्ववत होते. लेसर उपचार ही प्रतिबंधात्मक उपचार प्रणाली आहे म्हणजेच जी दृष्टी नष्ट पवाली आहे ती या उपचाराने परत मिळत नाही. परंतु यामुळे सद्यस्थितीतील दृष्टी वाचवली जाते व अंधत्व टाळता येते. म्हणुनच डा. रे. प्राथमिक अवास्तेत असताना हे उपाय करावेत. एकदा लेसर केले तरी नविन जगी डा. रे. येऊ शकते म्हणून उपचारानंतरही नेत्रपरिक्षा करीत रहाणे जरुर आहे.

२) डोळ्यातील इंजेक्शन 

   हे इंजेक्शन डोळ्याच्या आत (व्हीटियस मध्ये) दिले जाते. डोळ्यात जन्तुसंसर्ग होऊ नये म्हणून हे इंजेक्शन ऑपरेशन थिएटरमध्ये द्यावे लागते. काही वेळा 2 इंजेक्शन एका वेळी द्यावी लागतात. काही रुग्णांमध्ये पुन्हा इंजेक्शन द्यावी लागण्याची शक्यता असते.

अ) अँटी वि. ई. गी. एफ इंजेक्शन: ही इंजेक्शन डोळ्यातील कमी न होणारा रक्त्त्राव, लेझरपूर्वी किवा नंतरही नेत्रपटलावरील पसरलेले रक्तवाहिन्यांचे जाळे कमी करणे, मॅक्युलाला व दृष्टीचेतेला येणारी सूज कमी करणे यासाठी वापरले जाते. ह्या इंजेक्शन चा काहीही दुष्परिणाम होत नाही.काही रुग्णांमध्ये शस्त्रक्रिया करण्या पूर्वी हे इंजेक्शन दिले जाते. सद्य स्थितीत ही ३ प्रकारची इंजेक्शन उपलब्ध आहेत. Bevacizumab ( Avastin), Ranibizumab (Razumab/Accentrix किंवा Lucentis) आणि Aflibercept ( Eylea). 

यापैकी Avastin हे इंजेक्शन मूलतः कॅन्सरच्या विकारात वापरले जाते. परंतु सन २००५ पासून मोठ्या प्रमाणात नेत्र विकारात ह्या इंजेक्शन चा वापर केला गेला आहे. डोळ्यांच्या विकारात ह्यावर जगभरात अनेक अभ्यास केले गेले आहेत. पण, डोळ्यांच्या आजारात ह्या इंजेक्शन च वापर off label समजला जातो. इतर दोन प्रकारची इंजेक्शन नेत्र विकरांसाठी बनवली गेली आहेत. 

ब) स्टरॉइड : हे इंजेक्शन मॅक्युलाला येणारी सूज कमी करण्यासाठी वापरले जाते. ह्यामध्ये डोळ्याचे प्रेशर (काचबिंदू) आणि मोतीबिंदू वाढण्याची शक्यता असते व त्यासाठी डॉ. च्या कडे तपासणी करावी.

क) ओझेरडेक्स : हे स्टरॉईडस च अत्याधुनिक प्रकारचे इंजेक्शन आहे. हे इंजेक्शन डोळ्यात ३ ते ४ महिन्यांपर्यंत राहते. मॅक्युलाला येणारी सूज कमी करण्यासाठी हे इंजेक्शन वापरले जाते. ह्यामध्ये काचबिंदू व मोतीबिंदू होण्याची शक्यता कमी असते.

३) डा. रे. व शस्त्रक्रिया  

ह्या शस्त्रक्रियेला व्हीटरेक्टोमी असे म्हणतात. यामध्ये डोळ्यातील व्हीटरिअस व त्यामधील रक्तस्त्राव व नेत्रपटलावरील रक्तवाहिन्यांचे जाळे काढले जातात. ह्यामध्ये लेसारचाही उपयोग केला जातो. अत्याधुनिक (२३ किवा २५ गेज) पद्धतीने केल्यामुळे टाके न घालता शस्त्रक्रिया करता येवू शकते. हा आजार अत्यंत गंभीर असल्यामुळे नजर सुधारण्यास कालावधी लागतो व येणारी नजर आजार किती गंभीर आहे व किती दिवसांपासून आहे यावर अवलंबून असते. कैक वेळा एकापेक्षा अधिक वेळा शस्त्रक्रिया करण्याची गरज पडू शकते. जर मोतीबिंदू असेल तर दोन्ही शस्त्रक्रिया एकाच वेळी कराव्या लागू शकतात. तसे शक्य नसेल तर मोतीबिंदू शस्त्रक्रिया प्रथम केली जाते.

मधुमेही रुग्णांची नेत्रतापासणी कधी करावी

१) ज्यावेळी मधुमेहाचे निदान होईल त्यावेळी प्रथम नेत्रपटल तपासणी करावी व नेत्रपटलाचे फोटो काढून ठेवावेत. जर प्रथम तपासणीत डा.रे. आढळली तर पुढील तपासण्या करून आवश्यक उपचार करावे लागतात.

२) जर प्रथम तपासणीत डा.रे. आढळली नाही तर दर सहा महिन्यांनी नेत्रपटल तपासणी करावी. 

३) ज्या तपासणीमध्ये आजार आढळेल, त्यावेळी पुढील तपासण्या करून आवश्यक ते उपचार करावे. 

४) एकदा डा.रे. चा आजार आढळला की दर ३ महिन्यांनी नेत्रपटल तपासणी करावी.

५) डा.रे. चा रोग बळवण्या आधीच लेसर उपचार करावेत.

६) लेसर अथवा इतर उपचारानंतर ही दर ३ महिन्यांनी नेत्रपटल तपासणी अत्यावश्यक आहे.

७) मधुमेह नेहेमी नियंत्रणात ठेवणे अत्यावश्यक आहे. मधुमेह नियंत्रणात नसल्यास उपचारानंतर देखील डोळ्यातील आजाराची वाढ होऊन अंधत्व येवू शकते.

मधुमेहाची सांगत त्रासदायक होऊ नये म्हणून आपण – 

१) औषध व आहार याकडे दुर्लक्ष करू नका.

२) रक्तातील साखरेचे प्रमाण योग्य पातळीवर ठेवा. यामुळे डा. रे. वाढू नये यासाठी फायदा होतो.

३) ठराविक व्यायाम करा. 

४) रक्तदाब आटोक्यात ठेवा. 

५) धूम्रपान, दरुपासून दूर रहा

६) जर डा. रे. असेल तर किडनी विकरांसाठी तपासणी करून घेण्यास विसरू नका. 

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Scroll to Top
Scroll to Top

Book an Appointment Now

popup form